هوش روایی و اهمیت قصه- بخش اول: ماهیت هوش روایی و ماجرای پیدایش آن

احتمالاً درباره‌ی نظریه‌ی هوش‌های چندگانه‌ی گاردنر، چیزهایی می‌دانید. اگر نمی‌دانید، این‌جا را ببینید. گاردنر روان‌شناس است و با توجه به تخصصش، یعنی روان‌شناسی رشد، مسئله‌ی هوش‌های چندگانه برای او از منظر تحول انسان مطرح است، اما شاید برایتان جالب باشد که منشأ نظریه‌ی هوش روایی در حوزه‌ی هوش مصنوعی است و در واقع، نیاز این حوزه باعث ایجاد کنج‌کاوی در این زمینه و شکل‌گیری پژوهش‌های مربوط به آن شد؛ هرچند بعداً مطالعات مربوط به آن در حوزه‌های گوناگون، به خصوص حوزه‌ی یادگیری، کسب و کار و علوم تربیتی گسترش پیدا کرد.

اول از همه بگذارید بپردازیم به کلمه‌ی «روایی» در ترکیب هوش روایی. روایی یعنی منسوب به روایت، یعنی چیزی که خاصیت و ماهیت روایتی دارد؛ پس برای فهمیدن مفهوم «روایی» باید بفهمیم روایت چیست. مانفرد یان در کتاب روایت‌شناسی می‌گوید: «همه‌ی روایت‌ها داستانی را عرضه می‌کنند. داستان پی‌رفتی از رویدادهاست که شامل شخصیت‌ها می‌شود. از این رو، روایت شکلی از ارتباط است که پی‌رفتی از رویدادها به دست می‌دهد، رویدادهایی که شخصیت‌ها ایجاد و تجربه کرده‌اند. در داستان‌های کلامی، … یک داستان‌گو، راوی، نیز داریم». در این تعریف، چند عنصر مهم هست که خوب است درباره‌شان صحبت کنیم. اولین عنصر «داستان» است. خودِ یان می‌گوید «داستان پی‌رفتی از رویدادهاست»، یعنی یک سری وقایعی که با نظم و ترتیب معینی (معمولاً بر اساس یک روند علّی-معلولی) پشت سر هم قرار می‌گیرند. عنصر دوم تعریف او «شخصیت» است، یعنی یک سری موجودات دارای ذهن و نیت که می‌توانند وقایعی را ایجاد و تجربه کنند و هر روایت باید یک یا چند نمونه از آن داشته باشد. این شخصیت‌ها در آن روند علّی-معلولی یا همان پی‌رفت داستان، نقش دارند (اما کل پی‌رفت را آن‌ها ایجاد نمی‌کنند). عنصر بعدی رویداد یا واقعه است، یعنی هر چیزی که اتفاق افتاده است. یادمان باشد که خود روایت یک جور «ارتباط» است، یعنی کسی که روایتی ارایه می‌کند، به دنبال برقراری نوعی ارتباط با دیگران است. اما کسی که روایت را ارایه می‌کند کیست؟ بله؛ «داستان‌گو یا راوی».

خب، حالا می‌توانیم بفهمیم «روایی» در ترکیب هوش روایی یعنی چه. روایی صفتی است که به هر چیزی می‌دهیم که ویژگی‌ها و عناصر بالا را به آن شکلی که توضیح دادیم، داشته باشد؛ پس هوش روایی یعنی آن نوع هوش که محصولش ماهیت روایی دارد و از جنس روایت است.